Lezingcyclus "De Zwerm": Emergentie en mimesis
Bezien vanuit de mens en haar beslommeringen over het eigen niveau van authenticiteit, kan er zowel zeer negatief als zeer positief tegen massagedrag onder dieren worden aangekeken. Het gedrag van kudden herten of gnoe’s, waarin probleemloos zwakkere of jongere dieren worden opgeofferd, stichten ons meestal niet. Tegelijkertijd kunnen we de collectiviteit binnen bijvoorbeeld een bijenkolonie ademloos bewonderen en zien hoe daarin het geheel groter kan zijn dan de som der delen.
Over deze vraag, of er zoiets bestaat als een niet te reductioneren geheel, gaat de serie De zwerm van de Studium Generale van de Universiteit van Utrecht. Voor dit verschijnsel, zo kunnen we leren uit deze lezingenreeks, bestaat inmiddels ook een gepaste term – de emergentie. Het is een wat abstract en academisch woord waarin academici graag te kennen geven dat zij nu ook eindelijk in staat zijn zonder ironie of cynisme na te denken over wat al onder bredere volksdelen leefde, doch meestal slechts onbeholpen onder woorden kon worden gebracht met vage termen als holisme.
Emergentie dus. Het verschijnsel wordt erkend en geniet zelfs een bepaalde fascinatie. Wat betreft typisch massapsychologische verschijnselen, zoals modegrillen en hypes, biedt de mimetische begeerte ongetwijfeld een geschikt concept voor wat de stuwkracht van dergelijke verschijnselen uitmaakt. Mimesis is de verbrandingsmotor van de hype. Toch, de mimetische begeerte alleen verklaart niet waarom de ene keer wel een hype optreedt en de andere keer niet. De ene gadget kan de hele wereld veroveren en het andere technische snufje doet helemaal niets. Of zoals in het meer macabere voorbeeld van de massapsycholoog Jaap van Ginneken, die de openingslezing van De zwerm verzorgt, heeft één enkele zelfverbranding in Tunesië een hele Arabische lente aangezwengeld, terwijl vele latere zelfverbrandingen in Amsterdam, Lhasa of elders nauwelijks een noemenswaardig effect hebben op het sociaal-politieke toneel.
Naast een stuwende motor zijn er nog andere factoren die bepalen of een verschijnsel zich massaal zal verspreiden of niet. In de lezing van van Ginneken wordt ook The Tipping Point: How Little Things Can Make a Big Difference van Malcolm Gladwell genoemd, waarin verder zonder wetenschappelijke pretenties een aantal verkenningen worden gedaan met betrekking tot de vraag wanneer iets nu wel epidemische vormen kan krijgen en wanneer niet.
De lezingencyclus De zwerm wordt georganiseerd door Studium Generale van de Universiteit Utrecht – op de website worden de lezingen op internet beschikbaar gesteld.